Yiyecekler kısmen ağızda parçalandıktan sonra farenks (boğaz) ve yemek borusundan geçer. Bu makalede, yemeklerin nasıl yutulduğunu ve besinlerin yemek borusunda peristaltizm yardımıyla nasıl mideye iletildiğini öğreneceksiniz.
Yutma
Sindirim sistemi; yiyecekleri almamıza ve besinleri kana emilebilen, vücut tarafından kullanılabilecek temel besin maddelerine ayırmamıza izin verir. Daha önce ağızda çiğneme işlemi ile yiyeceklerin mekanik olarak parçalandığını öğrendik. Tükürükte bulunan amilaz denilen enzimlerin varlığı ile gıdaların ağızda kimyasal olarak parçalandığını da öğrendik.
Bir yiyecek ısırığı tükürük ile karıştırılıp dişler tarafından parçalandıktan sonra, kolayca yutulabilen kaygan bir kütleye dönüşür. Bu derste yutma süreci, boğaz ve yemek borusu yapıları hakkında bilgi edineceksiniz.
Bu sindirim aşamasını anlamaya yardımcı olmak için Fatih’i ziyaret edelim. Fatih kısa bir süre önce işlerini bitirdi ve midesi hırıltılıydı. Bu yüzden yemek için bir sosisli sandviç standıyla durdu.
Fatih dişleri ile sosisli sandviçini ısırdı ve tükürüğü ile besini kaygan bir kütle haline getirdi. Şimdi deglutasyona hazır. Deglutasyon yutma hareketini veya sürecini tanımlamak için kullanılan terimdir. Sözcüğün kökü Latinceden gelmektedir.
Farinksin Bölümleri
Deglutasyon (yutma) sırasında, kısmen sindirilmiş yiyecekler ağızdan farinkse geçer. Farinks, boğaz olarak nitelendirebileceğimiz yapıdır. Anatomik olarak, burun ve ağız boşluklarından sindirim kanalının geri kalanına giden geçit olarak tanımlanır. Farinksin, daha önce öğrendiğimiz sindirim kanalının üst kısmı olduğunu görüyoruz. (Sindirim kanalı; vücuda alınan besinlerin sindirilmesine ve emilmesine izin veren sürekli tüpü tanımlamak için kullanılan terimdir.)
Farinks hakkında ilginç bir nokta ise şudur; sadece tükettiğiniz yiyecekleri ve içecekleri taşımakla kalmaz, aynı zamanda akciğerlere giden yolda hava taşır. Şimdi, günde birçok kez bir şeyler yutuyorsunuz ve muhtemelen süreci fazla düşünmüyorsunuz. Bununla birlikte, yutmanız gereken yiyecek ve içeceğin ‘yanlış tüpe (boruya) gitmemesi’ için iyi düzenlenmiş bir dizi olay vardır.
Peki yutma esnasında yiyecek ve içeceğin yanlış tüpe geçmesi nasıl önlenir? Bunu açıklamak için farinksin anatomisine daha yakından bakmamız gerekiyor. Farinksin üç bölümü olduğunu görüyoruz. Üst bölüme nazofarinks denir. Nazofarinks, farinksin burun ile ilişkili, burna yakın olan kısmıdır. Bu bölümü hatırlamak kolaydır, çünkü ‘naso’ kelimesi burun anlamına gelir. Bir sonraki bölüm orofarinks. Farinksin ağzın arkasında yatan kısmıdır. Bu bölümü de hatırlamak kolaydır, çünkü ‘oro’ sözcüğü ‘ağızla ilgili’ anlamına gelir (oral kelimesinden de çağrışım yapabilirsiniz). Farinksin alt bölümüne laringofarinks denir. Farinksin alt kısmı, beslenme kanalının diğer kısımlarına geçit sağlar. Bu terimi, ‘laringo’ kelimesinin larinks anlamına geldiğini hatırlayarak hatırlayabilirsiniz. Larinks’i kısaca anlatacağız.
Gırtlak ve Epiglot
Farinksin farklı bölümlerine bakarak, yiyeceklerin beslenme kanalından aşağıya doğru yönlendirilmesi gerektiğini görebilirsiniz. Örneğin Fatih’in yutma kabiliyeti tehlikeye girerse, çiğnediği sosisli sandviç burnundan çıkabilir. Ama Fatih için neyse ki, yutulduğunda besinleri doğru yöne yönlendiren, yumuşak damak denilen bir kapak düzgün çalışıyor. Bu, yutma sırasında nazofarenksi kapatan ağzın çatısında bulunan yumuşak bir dokudur.
Fatih sosisli sandviçini yuttuğunda, yumuşak damak yükselir ve yiyecek kütlesini orofarenks içine yönlendirir. Gıda kütlesinin yoldan çıkabileceği bir sonraki olası yer, gırtlak içine geçecek olmasıdır. Larinks akciğerlere hava geçiş yolu olarak tarif edilmektedir. Larinks vokal kordları (ses tellerini) içerdiğinden, buna ses kutusu da denir. Fatih sosisli sandviçini yutarken gırtlak yükselir ve açıklığın, kapakçık benzeri epiglot tarafından kapatılmasına neden olur. Epiglot, yutma sırasında gırtlakları koruyan bir kıkırdak dokusudur.
Bu nedenle, yutma işlemi sırasında tüm istenmeyen yolların engellendiğini görüyoruz. Dil ağzı bloke eder, yumuşak damak burun geçişini kapatır ve epiglot adı verilen kıkırdak kapakçık yutulan besinlerin akciğerlere geçişi engeller. Bu, iyi düzenlenmiş bir yutma işlemidir ve daha önce söylediğimiz gibi bunu günde birçok kez yaparsınız.
Süreç genellikle çok sorunsuz çalışır, ancak özellikle yutma sırasında konuşmaya çalışırsanız, her zaman çok iyi çalışmadığını fark etmiş olabilirsiniz. Bunu yaptığınızda, yönlendirme mekanizmanızı ‘kısa devre’ etmek mümkündür. Konuşmak gırtlakların açık olmasını gerektirdiğinden, yiyecekler solunum borusuna girmeyi başarabilir. Bu, yanlış tüpe giden yiyeceği dışarı atmak için havayı akciğerlerden dışarı zorlayan refleksif bir öksürüğü tetikler.
Fatih’in sosisli sandviçi ısırdıktan sonra yutarak farenksine geçiş süreci istemlidir ama bu noktadan itibaren kalan sindirim süreci istemsiz olarak çalışır.. Daha önce parasempatik sinir sisteminin istemsiz davranışların kontrolünü sağlayan sinir sistemi bölümü olduğunu öğrendik. Parasempatik sinir sistemi, sindirimin istemsiz aşamalarında da önemli bir rol oynar.
Özofagus ve Peristaltizim
Yiyecekler farinks içerisinden geçer ve daha sonra yemek borusuna girer. Bu, boğazı mideye bağlayan kaslı tüptür. Özofagusunuz (yemek borunuz) yaklaşık 10 inç uzunluğundadır, yiyecek ve içecek için bir geçit görevi görür. Özofagus soluk borusunun arkasından ve omurganın önünden geçer. Mideye ulaşmadan önce diyaframı deler.
Yemek, yemek borunuzda peristaltizm adı verilen bir dizi dalgalı kas kasılması ile hareket eder. Özofagusun iki kas tabakası vardır. Özofagusu uzunlamasına saran, yukarı ve aşağı kasan bir katman (longidutinal) ve tüp şeklindeki organın etrafını çevreleyerek dairesel olarak saran (sirküler) ikinci bir katman kas tabakası vardır. Peristaltizim sırasında, boyuna kaslar kasılır ve daha sonra dairesel kaslar kasılır ve yiyecekleri mideye doğru iter.
Peristaltik hareketler besin kütlesini yemek borusunun alt kısmındaki, alt yemek borusu sfinkterine doğru iter. Bir sfinkter, bir açıklığı koruyan ve mideye besin geçişinin kontrolünü sağlayan bir kas halkasıdır. Bu sfinkter bazen kardiyoözofageal sfinkter olarak adlandırılır, çünkü kardiyaya veya midenin üst kısmına girer. Yiyecek kütlesi sfinkteri ittiğinde, yiyecek kütlesinin mideye geçmesine izin vererek açılır.
Makale Özeti
Hadi gözden geçirelim. Yiyecekler çiğnendikten ve tükürük ile karıştırıldıktan sonra dil tarafından ağzın arkasına itilir, burada yutma işlemi olan deglutasyon sürecine başlar. Kaygan yiyecek kütlesi, genellikle boğazınız olarak adlandırılan, burun ve ağız boşluklarından sindirim kanalının geri kalanına giden geçit olarak tanımlanan farinkse girer. Farenksin üç bölümü vardır: burun ile ilişkili olan kısma nazofarinks, ağzın arkasında yatan bölüme orofarinks ve beslenme kanalına açılan bölümüne laringofarinks denir.
Yiyecekler nazofarenks içine girecek olsaydı, besinler burnunuza kaçabilirdi. Yumuşak damak, yutma esnasında nazofarinksi kapatan ağız çatısında bulunan yumuşak bir dokudur. Ayrıca, yutma sırasında gırtlak korunur. Gırtlak akciğerlere hava yolu geçididir. Yuttuğunuzda, gırtlak yükselir ve epiglotun yutma sırasında hava yolunu korumak amacıyla gırtlak açıklığı üzerinde devrilmesine neden olur.
Gıda kütlesi şimdi boğazı ve mideyi bağlayan kaslı bir tüp olan yemek borusuna girer. Bu noktadan itibaren, sindirimin istemsiz kontrol edildiğini ve bu sürecin sindirimde önemli bir rol oynayan parasempatik sinir sisteminin etkisi altında gerçekleştiğini görüyoruz.
Yiyecekler, yemek borusu boyunca, dalgalı bir dizi kas kasılması olan peristaltizm tarafından mideye ilerletilir. Yiyecekler yemek borusunun dibindeki alt özofagus sfinkterine doğru itilir. Bu sfinkter besinlerin yemek borusundan mideye geçişini sağlayan bir kas halkasıdır.
